Kontakty z dzieckiem
Zgodnie z Kodeksem Rodzinnym i opiekuńczym rodzice oraz ich dziecko mają zarówno prawo i obowiązek do utrzymywania ze sobą kontaktów.
Art. 113. § 1. Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.
§ 2. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.
Prawo do osobistej styczności rodziców z dzieckiem nie jest elementem władzy rodzicielskiej. Wynika ono z więzi rodzinnej łączącej rodziców z dzieckiem i przysługuje rodzicom także w razie pozbawienia ich władzy rodzicielskiej. Stosownie do art. 113 § 1 k.r.o., przesłanką zakazania rodzicom osobistej styczności z dzieckiem jest jego dobro.
Dobro to należy rozumieć szeroko. Dobru dziecka nie służy zerwanie osobistej styczności rodziców z dzieckiem, nawet gdy nie wykonują oni władzy rodzicielskiej lub zachodzą podstawy do pozbawienia ich wykonywania tej władzy (art. 111 § 1 k.r.o.). Ze względu na charakter prawa do osobistej styczności z dzieckiem, odebranie rodzicom tego prawa może nastąpić wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa demoralizująco na dziecko. Jedną z przyczyn , które może zagrażać zdrowiu, a nawet życiu dziecka jest choroba psychiczna rodzica z którym dziecko ma kontakt.
Oddzielenie od władzy rodzicielskiej prawa do kontaktów z dzieckiem rodzi potrzebę regulacji dotyczącej ograniczenia prawa do kontaktów z dzieckiem. Ustawodawca w art. 1132 k.r.o. wskazał na możliwość ograniczenia przez sąd opiekuńczy przedmiotowego prawa. Ingerencja sądu następuje w każdym przypadku, gdy wymaga tego dobro dziecka.
Art. 1132. § 1. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem.
§ 2. Sąd opiekuńczy może w szczególności:
1) zakazać spotykania się z dzieckiem;
2) zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;
3) zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo
opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;
4) ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;
5) zakazać porozumiewania się na odległość.
W art. 1132 § 2 k.r.o. ustawodawca wskazał przykładowy katalog sposobów ograniczenia kontaktów z dzieckiem. Katalog ten, o czym świadczy zwrot „w szczególności”, ma charakter otwarty, co oznacza, że może być modyfikowany i rozszerzany przez sąd opiekuńczy w zależności od konkretnego stanu faktycznego. Najdalej idące ograniczenie polega na zakazie spotykania się z dzieckiem (art. 1132 § 2 pkt 1 k.r.o.). Powyższe ograniczenie nie dotyczy porozumiewania się na odległość. Zakaz zabierania dziecka poza miejsce stałego pobytu oznacza zakaz zabierania dziecka poza miejscowość, w której dziecko mieszka. Ważne ograniczenie wskazał ustawodawca w art. 1132 § 2 pkt 3k.r.o., wprowadzając możliwość spotkania się z dzieckiem tylko w obecności osób wymienionych w przepisie. Warto podkreślić, że sąd opiekuńczy może wskazać „inną osobę” niż drugi z rodziców, opiekun czy kurator sądowy. Taką inną osobą mogą być np. dziadkowie. Kolejny ze sposobów polega na „ograniczeniu kontaktów do określonych sposobów porozumiewania się na odległość”. Sąd opiekuńczy powinien wskazać jeden ze sposobów lub kilka, za pomocą których może być utrzymywany kontakt. Nie budzi wątpliwości, że sposoby ograniczenia kontaktów mogą być co do zasady zarówno kumulowane, jak i stopniowane . W niektórych przypadkach kumulacja jest jednak wyłączona, np. nie można łączyć zakazu porozumiewania się na odległość i ograniczyć kontaktów do określonych sposobów porozumiewania się na odległość. Podobnie nie można łączyć zakazu spotykania się z dzieckiem z zakazem zabierania dziecka poza miejsce stałego pobytu. Nie możliwa jest zatem kumulacja jednego ograniczenia, które wyklucza drugie. W większości przypadków sposoby mogą być stopniowane, co oznacza, że sąd opiekuńczy w sposób szczegółowy może dookreślić przedmiotowe ograniczenie w kontaktach. Przykładowo, może zezwolić na kontakt nie częściej niż raz w miesiącu, a następnie raz w tygodniu. Kolejność ograniczeń wskazuje, że ustawodawca wymienia je od najbardziej dotkliwego. Sąd opiekuńczy nie jest związany wskazaną kolejnością. Należy podkreślić, że niektóre ograniczenia powinny być związane z innymi. Przykładowo, zakaz porozumiewania się na odległość powinien zostać wydany, jeżeli istnieje ograniczenie w bezpośrednich kontaktach z dzieckiem. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której jeden z rodziców może bez ograniczeń spotykać się osobiście z dzieckiem, a nie może z nim porozumiewać się na odległość, np. telefonicznie.
Jednym ze sposobów ograniczenia kontaktów jest zezwolenie na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd (art. 1132 § 2 pkt 3 k.r.o.). Zgodnie z § 10 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz. U. Nr 112, poz. 1064 z późn. zm.): „1. Kurator rodzinny, któremu zlecono obecność przy kontaktach rodziców z dziećmi, ustalonych przez sąd opiekuńczy, stawia się w określonym w postanowieniu sądu terminie i miejscu i jest obecny przez cały czas trwania kontaktu, zapewniając, by kontakt ten nie trwał dłużej, niż postanowił sąd. 2. Z każdej obecności przy kontaktach, o których mowa w ust. 1, kurator rodzinny niezwłocznie składa sądowi pisemną notatkę”. Należy podkreślić, że zgodnie z § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 czerwca 2003 r. w sprawie standardów obciążenia pracą kuratora zawodowego (Dz. U. Nr 116, poz. 1100) poza przedmiotowymi standardami mieści się przeprowadzanie wywiadów środowiskowych oraz obecność przy kontaktach rodziców z dziećmi ustalanych przez sąd opiekuńczy.
Art. 1133. Jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania
1. Przesłanka zakazu kontaktów. Przepis art. 1133 k.r.o. nie zawiera katalogu okoliczności, w których nastąpić powinno orzeczenie zakazu kontaktów, poprzestając na podaniu generalnej przesłanki „poważnego zagrożenia dobra dziecka”. W literaturze przedmiotu wskazano, że chodzi tutaj o sytuacje zagrażające sferze duchowej lub fizycznej dziecka: nadmierne karcenie, wpajanie mu aspołecznych wzorców postępowania, demoralizowanie go w inny sposób lub zaszczepianie nienawiści do drugiego z rodziców – każdy przejaw styczności może wówczas okazać się niepożądany.
2. Ingerencja sądu. Najsurowszy środek w postaci zakazu utrzymywania kontaktów orzeka sąd w wypadku poważnego zagrożenia lub naruszenia dobra dziecka. W judykaturze SN odniesiono się do zakazania rodzicom bezpośrednich kontaktów z dzieckiem (dawniej określanych mianem „osobistej styczności”). Może to być orzeczone „tylko wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa demoralizująco na dziecko. Wychodząc jednak z generalnego założenia, że najlepszą ewentualnością jest uzdrowienie sytuacji w rodzinie pochodzenia dziecka lub przynajmniej częściowa jej poprawa, przewidziano w art. 1135 k.r.o., że w razie zmiany okoliczności sąd opiekuńczy może zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów.
3. Rezygnacja z kontaktów. W szczególnie uzasadnionych okolicznościach rodzic może sam zadecydować, że jego kontakty z dzieckiem (zarówno bezpośrednie, jak i nawet pośrednie) mogłyby z określonych względów oddziaływać negatywnie na to dziecko. Rodzic taki może być jednak nadal zainteresowany wykonywaniem tych atrybutów władzy rodzicielskiej, które nie wymagają osobistej styczności z dzieckiem. W takich sytuacjach może mieć miejsce samodzielna rezygnacja z osobistej styczności. Nie utrzymując z dzieckiem styczności, rodzic taki będzie jednak nadal związany z nim uczuciowo.
Jeżeli we wskazanych sytuacjach rodzic, który nie powinien utrzymywać kontaktów z dzieckiem, nie chce dobrowolnie zrezygnować lub ograniczyć tych kontaktów, konieczna będzie ingerencja sądu na podstawie art. 1132 albo 1133 k.r.o.
4. Dalsze wykonywanie władzy rodzicielskiej. W sytuacjach wskazanych w uwagach do art. 1131, teza 4, pomimo zakazu utrzymywania kontaktów, rodzic dziecka powinien nadal wykonywać swoją władzę, np. uczestnicząc w podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących spraw dziecka. Najlepiej byłoby ograniczyć mu zakres kontaktów tylko do ich „pośrednich postaci”, zakazując „bezpośrednich” kontaktów, a zarazem sąd ograniczyć powinien władzę rodzicielską tylko do jej ściśle określonych atrybutów, w szczególności z zakresu kierowania dzieckiem. Szczególnie złożona sytuacja powstaje wtedy, kiedy kontaktów z dzieckiem nadużywa – szkodząc jego dobru – rodzic mający ograniczoną władzę rodzicielską w trybie art. 58 § 1 lub art. 107 k.r.o. Ograniczenie to dokonywane jest w wielu przypadkach w postaci określenia po stronie rodzica nie wykonującego pieczy, pewnych ram jego osobistych kontaktów z dzieckiem.
Art. 1134. Sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń.
1. Dodatkowe zobowiązanie rodziców. Istotną nowość na gruncie polskiego prawa rodzinnego stanowi art. 1134, dający sądowi opiekuńczemu, orzekającemu w sprawie kontaktów z dzieckiem, kompetencję do zobowiązania rodziców do określonego postępowania, w szczególności zwrócenia się do podmiotów udzielających specjalistycznej pomocy. W przepisie art. 1134 zawarto otwarty katalog sposobów zawartych w rozstrzygnięciu, wskazując, że sąd może skierować rodziców do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc.
2. Charakter orzeczenia. Zobowiązanie rodziców stanowi szczególną formę ograniczenia prawa do kontaktów. Przepis ten ma na uwadze doprowadzenie do udzielenia rodzicom oraz ich rodzinie pomocy, po pierwsze, w zakresie utrzymywania kontaktów, a po drugie, w odniesieniu do całej rodziny. Pomoc ta może mieć charakter konsultacji, poradnictwa, a także polegać na pomocy organizacyjnej, zmierzającej do polepszenia warunków życia i pracy członków rodziny. Udzielenie wskazanej pomocy może być także związane z uzyskaniem bezpośredniej pomocy materialnej, świadczonej przez placówki pomocy społecznej. Nowy przepis art. 1134 nawiązuje w wyraźny sposób do dokonanej nowelizacji art. 109 § 2 k.r.o., pozwalającej „skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń”, a nie tylko, jak było dotąd, „zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania”.
